ΑΙΓΙΝΑ Το γραφικό νησί των θρύλων και των παραδόσεων
Κείμενο: Κώστας Χριστοφιλόπουλος
Φωτογραφία: Βασίλης Λάππας
Ελάχιστοι τόποι μπορούν να συνδυάσουν την φυσική ομορφιά με την σημαντική ιστορία χιλιάδων χρόνων. Γραφικά χωριά, αρχαιολογικοί χώροι αλλά και τουριστικά θέρετρα συνθέτουν την εικόνα της Αίγινας, του γραφικού νησιού των θρύλων και των μνημείων.
Καθώς πλησιάζουμε με το καράβι, κάτω από έναν λαμπερό ήλιο, παρατηρούμε από μακριά τα βουνά της με την κορυφή τους, τον Προφήτη Ηλία να δεσπόζει στο μέσον του Σαρωνικού, και το περίγραμμά τους να σχηματίζει μια κοιμωμένη κόρη.
Μοιάζει σαν να αναπαύεται αιώνια, η ερωμένη του βασιλιά των θεών του Δία, η Αίγινα, που πιασμένη στα δίχτυα του, σύρθηκε σ’ αυτό το νησί για να γεννήσει τον Αιακό, τον μακρινό πρόγονο του Τελαμώνιου Αίαντα, του ένδοξου Αχιλλέα και του γενναίου Τεύκρου.
Το νησί έχει σχήμα τριγωνικό και η περίμετρός του είναι 180 στάδια, όσα ακριβώς είχε υπολογίσει ο Στράβωνας, δηλαδή τριάντα έξη χιλιόμετρα. Πριν μπούμε με το πλοίο στο λιμάνι της Αίγινας, που βρίσκεται στα βορειοανατολικά, συναντάμε αριστερά μας το Φάρο στο μικρό ακρωτήρι στην περιοχή Πλακάκια.
Εδώ στη θέση Λιβάδι διακρίνουμε το σπίτι του Νίκου Καζαντζάκη, ο οποίος έζησε αρκετά χρόνια στην αγαπημένη του Αίγινα. Στο σπίτι αυτό στο οποίο ο μεγάλος μας συγγραφέας δημιούργησε αρκετά από τα σημαντικά του έργα υπάρχουν βιβλία, φωτογραφίες και προσωπικά του αντικείμενα.
Δίπλα ακριβώς βρίσκεται το σπίτι του ζωγράφου και φίλου του Καζαντζάκη, Τάκη Καλμούχου και παρακάτω η έπαυλη του γλύπτη Χρήστου Καπράλου στην οποία στεγάζεται το ομώνυμο μουσείο με έργα του καλλιτέχνη.
Το νησί είναι κοντά στον Πειραιά, μόλις μία ώρα με το πλοίο, και σε συνδυασμό με την ομορφιά του και την αρχοντική ησυχία του έγινε τόπος διακοπών αλλά και μόνιμης κατοικίας για πολλούς καλλιτέχνες και διανοούμενους. Γνωστή είναι η λατρεία του Κώστα Βάρναλη για την Αίγινα για την οποία έγραψε και τους στίχους της «Ζηνοβίας», στους οποίους αναφέρεται σε πραγματικά πρόσωπα από το νησί και που τους μελοποίησε με τον μοναδικό του τρόπο ο Μίκης Θεοδωράκης.
Μόλις περάσουμε το Φάρο μπαίνουμε σ’ ένα μικρό όρμο, τον «Κρυπτόν Λιμένα» των αρχαίων. Από δω μπορεί κανείς να θαυμάσει την πιο ποιητική δύση του νησιού με υπέροχο φόντο τα απέναντι βουνά της Πελοποννήσου και μπροστά του την …σιωπηλή και μοναχική κολόνα που έχει απομείνει από το ναό του Απόλλωνα πάνω στο λόφο της αρχαίας Αίγινας. Από το κατάστρωμα αντικρίζουμε την πόλη της Αίγινας.
Η εμφάνιση της δείχνει αστική αρχοντιά με τα νεοκλασικά σπίτια κατά μήκος του λιμανιού και τα πολύχρωμα περιποιημένα μαγαζιά. Την γραφικότητα της, την έχει αποδώσει υπέροχα με ωραίους πίνακες ο ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου. Καφενεδάκια, ταβερνούλες στο λιμάνι και στις παρόδους του, η μικρή ψαραγορά, αμέτρητα Αιγινήτικα κανάτια αραδιασμένα στο μόλο ωραία χρωματισμένα και σε διάφορα σχήματα χυμένα, κρατούν ζωντανή την παράδοση από την αρχαιότητα.
Μόλις περάσουμε το Φάρο μπαίνουμε σ’ ένα μικρό όρμο, τον «Κρυπτόν Λιμένα» των αρχαίων. Από δω μπορεί κανείς να θαυμάσει την πιο ποιητική δύση του νησιού με υπέροχο φόντο τα απέναντι βουνά της Πελοποννήσου και μπροστά του την …σιωπηλή και μοναχική κολόνα που έχει απομείνει από το ναό του Απόλλωνα πάνω στο λόφο της αρχαίας Αίγινας. Από το κατάστρωμα αντικρίζουμε την πόλη της Αίγινας.
Η εμφάνιση της δείχνει αστική αρχοντιά με τα νεοκλασικά σπίτια κατά μήκος του λιμανιού και τα πολύχρωμα περιποιημένα μαγαζιά. Την γραφικότητα της, την έχει αποδώσει υπέροχα με ωραίους πίνακες ο ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου. Καφενεδάκια, ταβερνούλες στο λιμάνι και στις παρόδους του, η μικρή ψαραγορά, αμέτρητα Αιγινήτικα κανάτια αραδιασμένα στο μόλο ωραία χρωματισμένα και σε διάφορα σχήματα χυμένα, κρατούν ζωντανή την παράδοση από την αρχαιότητα.
Η εικόνα της πόλης συμπληρώνεται με τα βουνά των περίφημων φιστικιών που πωλούνται σε πάγκους στο λιμάνι και τα παλιά σκεβρωμένα μόνιππα αμαξάκια, που περιμένουν τους επισκέπτες για μια βόλτα άλλης εποχής. Τα νεοκλασικά καπετανόσπιτα έδιναν πάντα ξεχωριστό χρώμα στην παραλία της Αίγινας. Θα έλεγε κανείς πως η εικόνα της παραμένει ίδια με το πέρασμα των χρόνων.
Περπατώντας στα σοκάκια της, βρήκαμε πολλά σημάδια από το ιστορικό παρελθόν του νησιού. Το Κυβερνείο του Καποδίστρια, με τη βιβλιοθήκη των 7.000 τόμων, όταν η Αίγινα ήταν η πρώτη πρωτεύουσα της νεώτερης Ελλάδας, το Ορφανοτροφείο που κατασκευάστηκε επί Καποδίστρια και αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας και φυλακή, το Αρχαιολογικό Μουσείο το οποίο χτίστηκε το 1830 και μια από τις ομορφότερες εκκλησίες του νησιού, τη Μητρόπολη του Αγίου Διονυσίου, που χτίστηκε το 1806. Το Αρχαιολογικό-Λαογραφικό Μουσείο διαθέτει γλυπτά και ανάγλυφα από το ναό της Αφαίας Αθηνάς, το άγαλμα του Ηρακλή από το ναό του Απόλλωνα και την περίφημη μαρμάρινη Σφίγγα (6ος αι. π.Χ.).
Στη μεγάλη παραλία αγναντεύουν τον Σαρωνικό τα όμορφα σπίτια των πολιτικών Σπυρίδωνα και Χαρίλαου Τρικούπη, των ναυάρχων Κανάρη, Κουντουριώτη και Βαρβάκη. Σε μικρή απόσταση από το λιμάνι, ξεχωρίζει ένας ψηλός κοκκινωπός πύργος, με πολεμίστρες και επάλξεις. Είναι ο πύργος του Μάρκελλου που χτίστηκε επί τουρκοκρατίας το 1802. Εδώ εγκαταστάθηκε η Αντικυβερνητική Επιτροπή στα 1826, όταν η Κυβέρνηση μεταφέρθηκε τότε στην Αίγινα, μετά τις ταραχές του Ναυπλίου.
Η ιστορία της Αίγινας αρχίζει σ’ ένα, μεγάλο και ισόπεδο λόφο, ο οποίος χωρίζει μια φαρδιά πεδιάδα που εκτείνεται στα νότια ως την άκρη του νησιού, από ένα μικρό όρμο στα βόρεια. Σ’ αυτό το ακρωτήρι, βρίσκεται η παλαιότερη Αίγινα. Σήμερα αυτός ο λόφος ονομάζεται “Κολώνα”. Είναι ένα βραχώδες ύψωμα, με απότομες πλαγιές, ανάμεσα σε στενά δρομάκια, μια σειρά τείχη φτιαγμένα από πλιθιά, λιθάρια και πουρί, που μαρτυρούν την παρουσία έντεκα χωριών της τρίτης και δεύτερης χιλιετίας π.Χ.
Στην ανατολική πλευρά βρίσκονται ακόμη οχυρωματικά τείχη που μάλιστα φτάνουν τα τέσσερα μέτρα ύψος. Πάνω στα ερείπια του τελευταίου οικισμού διαμορφώνεται το ιερό, όπου εκεί οι πρώτοι κάτοικοι λάτρεψαν μια θεότητα συγγενή με τον Απόλλωνα. Οι πρώτοι συνοικισμοί ιδρύθηκαν από πρώην κατοίκους της Πελοποννήσου, από Μεσοελλαδίτες και από ορεσίβιους Δρύοπες.
Η Αίγινα στην αρχαιότητα ήταν ιδιαίτερα γνωστή λόγω της ισχυρής ναυτικής της δύναμης. Η θέση κλειδί που κατείχε μπροστά από το λιμάνι του Πειραιά αποτέλεσε ένα από τα πιο κεντρικά σημεία-διόδους για τις θαλάσσιες συγκοινωνίες Αθήνας και Πειραιά. Το γεγονός αυτό βοήθησε ιδιαίτερα στην ανάπτυξη του νησιού με αποτέλεσμα να έχει μεγάλο πληθυσμό, μεγάλο ναυτικό στόλο και καλές οχυρώσεις.
Γύρω στο 650 π.Χ. έκοψε τη «χελωνή» το πρώτο αργυρό νόμισμα στον ελλαδικό χώρο. Η Αίγινα εξελίχτηκε σε ισχυρό οικονομικό – εμπορικό κέντρο της Ελλάδας και διακρίθηκε για την κεραμική της τέχνη. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στους περσικούς πολέμους, αλλά οι εχθρικές σχέσεις που είχε με την Αθήνα, είχαν ως αποτέλεσμα την ήττα και την υποταγή του νησιού στους Αθηναίους.
Οι Αιγινήτες τότε υποχρεώθηκαν να παραδώσουν το στόλο τους και να κατεδαφίσουν τις οχυρώσεις τους. Στον Πελοποννησιακό πόλεμο η Αίγινα, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της ήταν Δωριείς, τάχθηκε με το μέρος των Σπαρτιατών. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους η Αίγινα ήταν ένα άσημο νησί με λιγοστούς κατοίκους. Μια φοβερή επιδρομή κουρσάρων Σαρακηνών μάλιστα, στα 796 μ. Χ. ανάγκασε πολλές οικογένειες Αιγινητών να φύγουν, γιατί η ζωή τους είχε γίνει αφόρητη από τις συνεχείς απειλές των πειρατών. Οι υπόλοιποι κάτοικοι αποτραβήχτηκαν στο εσωτερικό του νησιού για ασφάλεια, κι έχτισαν μια καινούργια πόλη, τη νέα Αίγενα όπως την έλεγαν τότε, τη σημερινή Παλαιοχώρα ή Παλιαχώρα.
Η Παλαιοχώρα βρίσκεται ανατολικά από την πόλη της Αίγινας, πάνω από το λιμάνι της Σουβάλας και απέναντι από το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Νεκταρίου, σ’ έναν κωνικό λόφο, ο οποίος είναι κατάστικτος στις πλαγιές του από παλαιές και ερειπωμένες εκκλησίες και με ίχνη του παλιού του κάστρου στην κορυφή. Σε μια στροφή του δρόμου, λίγα χιλιόμετρα από το λιμάνι αντικρίζουμε ξαφνικά τον τεράστιο, μεγαλοπρεπή ναό του Αγίου Νεκταρίου, να μοιάζει φρουρός της Παλαιοχώρας που βρίσκεται πίσω απ’ το ναό, στον απέναντι ψηλότερο λόφο.
Η Παλαιοχώρα βρίσκεται ανατολικά από την πόλη της Αίγινας, πάνω από το λιμάνι της Σουβάλας και απέναντι από το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Νεκταρίου, σ’ έναν κωνικό λόφο, ο οποίος είναι κατάστικτος στις πλαγιές του από παλαιές και ερειπωμένες εκκλησίες και με ίχνη του παλιού του κάστρου στην κορυφή. Σε μια στροφή του δρόμου, λίγα χιλιόμετρα από το λιμάνι αντικρίζουμε ξαφνικά τον τεράστιο, μεγαλοπρεπή ναό του Αγίου Νεκταρίου, να μοιάζει φρουρός της Παλαιοχώρας που βρίσκεται πίσω απ’ το ναό, στον απέναντι ψηλότερο λόφο.
Αυτός ο έρημος τόπος, με τα θαυμαστά του ερείπια, είναι ότι έχει απομείνει από τη μεσαιωνική πόλη. Περπατώντας στα χορταριασμένα λιθόστρωτα μονοπάτια, ανάμεσα σε υπολείμματα σπιτιών και ναών, μοιάζει να κάνουμε περίπατο, σε ένα νεκροταφείο μορφών και εικόνων. Το φυσικό τοπίο διατηρεί μια γαλήνια ομορφιά, και το σκούρο, γκρίζο, ηφαιστειακό χώμα, σκεπασμένο με αγριόχορτα και αγριολούλουδα, με μακρινό φόντο φέτες γαλάζιου απ’ το Σαρωνικό, δίνει κάποιες αποχρώσεις ζωής, στα λείψανα μιας άλλης εποχής.
Τις τοιχογραφίες των εκκλησιών, διαφόρων εποχών που καλύπτουν χρονικό διάστημα από τον 13ο μέχρι τον 18ο αιώνα, σημαντικές για τη μελέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, τις έχουν μελετήσει οι καθηγητές Γ. Σωτηρίου και Μ. Χατζηδάκης.
Αφήνοντας πίσω μας τα μεσαιωνικά ερείπια της Παλαιοχώρας, συνεχίζουμε προς το βορρά με κατεύθυνση προς το σημαντικότερο μνημείο της Αίγινας, το ναό της Αφαίας. Ο θαυμάσιος αυτός ναός Δωρικού ρυθμού, μνημείο της Κλασικής αρχαιότητας, βρίσκεται χτισμένος, όπως οι περισσότεροι ναοί των αρχαίων Ελλήνων, σ’ ένα ύψωμα, πάνω από τον όρμο της Αγίας Μαρίνας στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού.
Ο Σαρωνικός απλώνεται μπροστά μας και μας συνδέει με την απέναντι Αθηναϊκή ακτή, όπως ενώνεται με νοητές γραμμές, κατά την παράδοση ο ναός της Αφαίας με τον ναό της Αθηνάς του Παρθενώνα και τον ναό του Ποσειδώνα και της Αθηνάς στο Σούνιο, σχηματίζοντας ένα φανταστικό ισόπλευρο τρίγωνο. Ο λόφος που είναι χτισμένος ο ναός, πευκόφυτος με εξαιρετική θέα προς την περιβάλλουσα θάλασσα είναι το πιο όμορφο φυσικό τοπίο της Αίγινας.
Πληροφορίες για την Αφαία μας δίνει ο Παυσανίας από κάποιες παραδόσεις της Κρήτης. Σύμφωνα με αυτές από τον Δία και την Κάρμη γεννήθηκε η Βριτόμαρτις ή Δίκτυννα που αγαπούσε πολύ το κυνήγι και γι αυτό τη συμπαθούσε ιδιαίτερα η θεά Άρτεμις. Τη λιμπίστηκε όμως ο Μίνωας και για να γλιτώσει από αυτόν έπεσε στη θάλασσα και μπλέχτηκε στα δίχτυα κάποιων ψαράδων που την πήραν μαζί τους στο καράβι. Εκεί την ερωτεύτηκε ένας από τούς ναύτες και έτσι η Βριτόμαρτις αναγκάστηκε και πάλι να πέσει στη θάλασσα για να γλιτώσει και κολυμπώντας βγήκε στο νησί από όπου περνούσε το καράβι αυτό, την Αίγινα. Η κοπέλα πήρε το δρόμο προς το δάσος του νησιού και καθώς οι ναύτες από το πλοίο την έβλεπαν να χάνεται σαν με κάποια θεϊκή επέμβαση και γι’ αυτό την ονόμασαν Αφαία δηλαδή, άφαντη- αφανέρωτη.
Στην περιοχή όπου βρίσκεται ο ναός, βορειανατολικά του νησιού σε απόσταση 15 χιλ από την πρωτεύουσα της Αίγινας, δεν έχουν βρεθεί κτίσματα από παλαιότερες περιόδους. Τα πιο παλιά κτίσματα είναι του 8ου αιώνα π.Χ. Το 510 πχ. μία μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε τη στέγη του πρώτου Δωρικού ναού σε τέτοιο βαθμό ώστε οι Αιγινήτες αποφάσισαν να τον γκρεμίσουν, εκτός από την υψηλή πύλη και τον μεγάλο βωμό και να τον ξανακτίσουν ακόμα λαμπρότερο διακοσμημένο με γλυπτά της “Αιγινήτικης ” Σχολής . Ένα όμορφο χωριό με παράδοση στην κεραμική τέχνη και θαυμάσια θέα προς τον πευκόφυτο λόφο που είναι χτισμένος ο ναός της Αφαίας είναι ο Μεσαγρός. Εδώ βρίσκεται το Σπίτι του Ροδάκη, λαϊκού καλλιτέχνη και γλύπτη, ένα ενδιαφέρον κτίριο, δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής του 1880.
Αφήνουμε το φως του ήλιου να παίζει με τους δωρικούς κίονες του ναού της Αφαίας και να ετοιμάζεται να γείρει πίσω απ’ τα βουνά της Πελοποννήσου και παίρνουμε το δρόμο το δρόμο που πηγαίνει προς Παχεία Ράχη και Ανιτσαίον με προορισμό το ψηλότερο σημείο της Αίγινας, την κορυφή του Ελλάνιου Όρους. Το βουνό αυτό διατήρησε ως σήμερα το αρχαίο του όνομα ” Ελλάνιον ” και είναι συνδεδεμένο στενά με την λατρεία του Δία και τον πρώτο βασιλιά της Αίγινας Αιακό, γιο του Δία και της νύμφης Αίγινας. Εδώ σύμφωνα με την παράδοση ανέβηκε ο Αιακός για να προσευχηθεί εκ μέρους όλων των Ελλήνων στον πατέρα του Δία για να σταματήσει η καταστροφική ξηρασία. και μετά έκτισε ένα Ιερό, αφιέρωμα όλων των Ελλήνων.
Οι ανασκαφές που συνεχίζονται ως σήμερα αποκαλύπτουν την μακρά ιστορία του τόπου και του Ιερού που καλύπτει όλες τις εποχές από την γεωμετρική εποχή ως την Περγαμηνή περίοδο όπου κατασκευάζονται τα κτίρια , η μεγάλη σκάλα, οι ξενώνες, τα ερείπια των οποίων βλέπουμε σήμερα.
Στη Βυζαντινή εποχή κτίζεται ένα μοναστήρι και η μικρή εκκλησία των Ταξιαρχών και χρησιμοποιείται για την οικοδόμηση τους, μέρος του αρχαίου οικοδομικού υλικού. Από την κορυφή του Ελλανίου η θέα είναι μοναδική. Διακρίνονται το Σούνιο, οι ακτές της Αττικής , τα Μέγαρα, ο Ισθμός ,τα βουνά της Αργολίδας, ο Πόρος , τα Μέθανα , η ¨Ύδρα. Ακολουθώντας τον παραλιακό δρόμο προς το νότιο τμήμα από τις ομορφότερες διαδρομές του νησιού, καταλήγουμε στην Πέρδικα, το γραφικό ψαροχώρι που φημίζεται για τα ταβερνάκια και τα μεζεδοπωλεία του.
Ακριβώς απέναντι από την Πέρδικα, το νησάκι Μονή είναι ένας προστατευόμενος βιότοπος σπάνιων ειδών ζώων, μεταξύ των οποίων ένα είδος κρι κρι και πουλιών. Στα δυτικά του νησιού, η Αγία Μαρίνα κερδίζει εμφανώς την προτίμηση των τουριστών, τόσο για την αμμουδερή παραλία της, όσο και για την ανεπτυγμένη όσο πουθενά αλλού στο νησί τουριστική βιομηχανία.
Το δεύτερο λιμάνι του νησιού, η Σουβάλα, βρίσκεται περίπου 10 χιλιόμετρα βόρεια της πόλης της Αίγινας. Περισσότερο γνωστή μέχρι πρόσφατα για τα ιαματικά νερά της, τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί σημαντικά. Στο δρόμο προς τη Σουβάλα συναντάμε την Κυψέλη, που αποτελεί προάστιο της πόλης με αξιοθέατα την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο μόλο και την εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων, γνωστή ως όμορφη εκκλησία, κοντά στο χωριό, με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Λίγο νοτιότερα, στην περιοχή των Ασωμάτων θαυμάζουμε το Κόκκινο Κάστρο που ήταν το σπίτι του Άγγλου ιστορικού Φίνλεϊ.
Επιστρέφουμε στο λιμάνι της Αίγινας και περιμένοντας το πλοίο της επιστροφής, από το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου του Θαλασσινού απολαμβάνουμε ένα ηλιοβασίλεμα που μπορεί να μην έχει τη φήμη αυτού της Οίας, ελάχιστα όμως έχει να ζηλέψει σε ομορφιά. Ο ήλιος χάνεται αργά πίσω απ’ τα βουνά της Πελοποννήσου και στεφανώνει με πορτοκαλί ή κόκκινο χρώμα τα κτίρια της παραλίας και τον σκούρο όγκο του καραβιού που ετοιμάζεται να δέσει τους κάβους.